آموزش صداسازی تصنیف خوانی و هفت دستگاه استاد مصطفی حسینی در تهران

آموزش صداسازی در آواز سنتی ایرانی، یکی از اصلی‌ترین و تخصصی‌ترین مراحل یادگیری این هنر است که کاملاً با صداسازی در موسیقی کلاسیک غربی یا پاپ متفاوت است.

هدف نهایی صداسازی در آواز سنتی، رسیدن به صدایی رسا، نرم، چابک و پرحالت است که بتواند ظرافت‌های تحریرها و لحن‌های خاص این موسیقی را به بهترین شکل اجرا کند.

در ادامه، روند و اصول کلی این آموزش را توضیح می‌دهم:

اصول و پایه‌های صداسازی در آواز سنتی

۱. تمرینات تنفسی (بنیاد همه چیز)

تنفس صحیح، سوخت و انرژی لازم برای تولید صدا را فراهم می‌کند.

• تنفس دیافراگمی (شکمی): هنرجو یاد می‌گیرد که چگونه نفس را به جای قفسه سینه، به عمق شکم هدایت کند.

• این کار باعث می‌شود حجم هوای بیشتری ذخیره شود و نفس برای اجرای فرازهای طولانی کافی باشد.

• تمرینات نگهداری نفس: هنرجو پس از دم عمیق، یاد می‌گیرد چگونه نفس را به صورت کنترل‌شده و آهسته بیرون دهد.

• این کار بر قدرت و ثبات صدا می‌افزاید.

• تمرینات “فُک” کردن (خروج انفجاری هوا): این تمرین برای تقویت عضلات دیافراگم و کنترل خروج هوا بسیار حیاتی است.

۲. تمرینات گرم کردن و سرد کردن صدا

همانند یک ورزشکار، خواننده نیز باید پیش از شروع، حنجره و عضلات مربوطه را گرم کند.

• زمزمه (هوم): اجرای نت‌های مختلف با لب‌های بسته (حرف “م”) برای به لرزه درآوردن تارهای صوتی بدون فشار.

• تمرین با حروف صدادار (آ، اِ، ای، او): این حروف به صورت زنجیره‌وار و روی گام‌های مختلف اجرا می‌شوند تا صدا در محدوده‌های مختلف صوتی باز شود.

• سلفژ ایرانی (غلت‌ها و تحریرهای پایه): اجرای نتها به صورت “یا لا لا لا” یا “یا رررر” برای چابک‌سازی زبان و لب.

۳. تمرینات مخصوص تولید صدای “پشتیبانی شده”

این بخش، قلب صداسازی است. هدف این است که صدا نه از گلو، بلکه با تکیه بر نفس و دیافراگم تولید شود.

• احساس مقاومت در برابر هوا: هنرجو یاد می‌گیرد هنگام خروج هوا، احساس کند که در برابر آن یک مقاومت وجود دارد.

• این کار مانع از هدررفت هوا و ایجاد فشار روی گلو می‌شود.

• تمرین “اِستاکاتو”: اجرای کوتاه و منقطع نتها با کمک دیافراگم (مثل سرفه کردن کنترل‌شده).

• حذف فشار از گلو: استاد دائماً بر ریلکس بودن گلو، پایین نگه داشتن حنجره و باز بودن فضای دهان (مثل حالت خمیازه) تأکید می‌کند.

۴. تمرینات گسترش محدوده صوتی و انعطاف‌پذیری

آواز ایرانی نیازمند حرکت در محدوده‌های صوتی گسترده و اجرای تحریرهای سریع است.

• اجرای گام‌ها و نغمه‌های ردیف: هنرجو به تدریج و تحت نظر استاد، گوشه‌های مختلف ردیف را که در محدوده‌های صوتی متفاوتی قرار دارند، کار می‌کند.

• تحریرخوانی: آموزش تحریرهای پایه (مانند تحریر لب، تحریر زبان، تحریر قلقله) به صورت آرام و سپس سریع. این تمرینات باعث چابکی و انعطاف تارهای صوتی می‌شود.

۵. تمرینات بیان و ادای صحیح کلمات (تلفیق شعر و موسیقی)

در آواز ایرانی، شعر و موسیقی از هم جدا نیستند.

• شعرخوانی: هنرجو شعر را با دکلمه صحیح و احساس مناسب، اما بدون آواز، می‌خواند تا با وزن و مفهوم آن آشنا شود.

• رعایت حالت‌های زبانی: تأکید بر ادای صحیح حروف (به ویژه حروف “ق”، “ر”، “ل”) و کلمات برای وضوح و زیبایی بیان.

نقش استاد در آموزش صداسازی

یک استاد مجرب آواز سنتی مانند استاد مصطفی حسینی ، در این مسیر نقشی کلیدی دارد:

1. تشخیص ایرادات: او با گوش سپردن به صدای هنرجو، دقیقاً تشخیص می‌دهد که مشکل از کجاست (تنفس نادرست، فشار گلو، تحریر ناصحیح و…).

2. ارائه تمرینات اختصاصی: برای هر هنرجو با توجه به ساختار صوتی و مشکلاتش، تمرینات ویژه‌ای تجویز می‌کند.

3. پیشگیری از آسیب: با آموزش روش صحیح، از ایجاد عادات غلط و آسیب‌های جدی به حنجره جلوگیری می‌کند.

4. الگودهی صوتی: هنرجو با تقلید آگاهانه از صدای استاد (نه کپی‌برداری کورکورانه)، به تدریج صاحب صدای شخصی و پخته‌ای می‌شود.

جمع‌بندی

آموزش صداسازی در آواز سنتی، یک فرآیند تدریجی، فنی و نیازمند صبر و پشتکار بسیار است.

این راه ممکن است ماه‌ها و حتی سال‌ها به طول بینجامد،

اما نتیجه نهایی، دستیابی به توانایی خواندن با صدایی سالم، قدرتمند و پر از احساس است که می‌تواند حامل عمق و زیبایی موسیقی اصیل ایرانی باشد.

اگر به دنبال یادگیری اصولی این مسیر هستید، شرکت در کلاس‌های اساتید بنامی مانند استاد مصطفی حسینی می‌تواند تضمین‌کننده صحت و سلامت این سفر هنری باشد.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی، کلیدرهای اصلی و اسکلت اصلی موسیقی اصیل و سنتی ایران هستند.

این دستگاه‌ها مجموعه‌ای از گوشه‌ها (ملودی‌های مشخص) هستند که هر کدام حال و هوای (مود) عاطفی و ملودیک منحصربه‌فردی دارند.

مقدمه: ردیف و دستگاه چیست؟

به مجموعه این گوشه‌ها که توسط استادان گذشته جمع‌آوری و مرتب شده است، “ردیف موسیقی ایرانی” می‌گویند.

ردیف معمولاً به دو روایت اصلی میرزا عبدالله (برای ساز) و آقا حسینقلی تقسیم می‌شود.

این ردیف در قالب هفت دستگاه و پنج آواز (که زیرمجموعه دستگاه‌ها هستند) سازماندهی شده است.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی

۱. دستگاه شور

• احساس کلی: حالتی بینابین، حزن‌آلود ولی نه سنگین، عارفانه و تعزلی. شور یکی از گسترده‌ترین و محبوب‌ترین دستگاه‌هاست.

• ویژگی‌ها: بسیاری از آوازهای اصیل ایرانی در این دستگاه ساخته شده‌اند.

• از شور، چهار آواز مستقل منشعب می‌شوند: ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی.

• گوشه‌های معروف: درآمد، قجر، رضوی، شهناز، حسینی.

• نمونه‌های شنیداری: تصنیف “مرغ سحر” (مرضیه)، بسیاری از آوازهای استاد شجریان و استاد بنان.

۲. دستگاه سه‌گاه

• احساس کلی: حالتی حماسی، غرورآمیز، در عین حال باشکوه و عاشقانه. اوج‌گیری ملودیک خاصی دارد.

• ویژگی‌ها: حرکت ملودی در این دستگاه اغلب با جهش‌های مشخصی همراه است. برای بیان مفاهیم عمیق و epic بسیار مناسب است.

• گوشه‌های معروف: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، پهلوی.

• نمونه‌های شنیداری: تصنیف “از خون جوانان وطن” (عارف قزوینی)، آوازهای استاد عبدالوهاب شهیدی.

۳. دستگاه چهارگاه

• احساس کلی: حالت باشکوه، پرطمطراق، نشاط‌انگیز و ملی. اغلب برای توصیف شجاعت و عظمت به کار می‌رود.

• ویژگی‌ها: چهارگاه یکی از کهن‌ترین دستگاه‌هاست و حس ایستایی و ثبات قدرتمندی دارد.

• گوشه‌های معروف: درآمد، پیش‌زنگوله، زنگله، حصار، پهلوی، منصوری.

• نمونه‌های شنیداری: تصنیف “ایران ای سرای امید” (شجریان)، مارش ظفر (مرتضی‌خان نی‌داوود).

۴. دستگاه همایون

• احساس کلی: حالتی عارفانه، غم‌آلودِ لطیف، عمیق و تفکربرانگیز. حس نوستالژی و گذشته‌ای دور را تداعی می‌کند.

• ویژگی‌ها: از همایون نیز یک آواز مستقل به نام بیات اصفهان منشعب می‌شود که خود دنیای وسیعی دارد.

• گوشه‌های معروف: درآمد، چکاوک، بیداد، لیلی و مجنون.

• نمونه‌های شنیداری: تصنیف “تو ای پری کجایی” (استاد بنان)، آلبوم “بیداد” (استاد شجریان).

۵. دستگاه ماهور

• احساس کلی: حالت شاد، فرحبخش، حماسی و مثبت. صدایی باز و شفاف دارد.

• ویژگی‌ها: ماهور را اغلب “دستگاه پادشاهی” می‌نامند. شروع بسیاری از قطعات و کنسرت‌ها با این دستگاه است.

• یادگیری آن برای مبتدیان بسیار مناسب است.

• گوشه‌های معروف: درآمد، داد، خاوران، دلکش، فیلی.

• نمونه‌های شنیداری: تصنیف “مرغ حق” (لطفی و شجریان)، تصنیف “ز من نگارم” (قمرالملوک وزیری).

۶. دستگاه نوا

• احساس کلی: حالتی متعادل، آرام، متعالی و فلسفی. بین شور و همایون قرار دارد و حس تعادل و آرامش بر آن حاکم است.

• ویژگی‌ها: نوا را “دستگاه عارفان” می‌دانند. بسیار لطیف و کم‌حادثه است و برای بیان مطالب عرفانی ایده‌آل است.

• گوشه‌های معروف: درآمد، بیات راجع، گردانیه، عشاق.

• نمونه‌های شنیداری: آلبوم “دود عود” (محمدرضا لطفی)، بسیاری از نوحه‌های مذهبی اصیل.

۷. دستگاه راست‌پنجگاه

• احساس کلی: حالت باستانی، مرموز، پیچیده و کمی غریب. ترکیبی از حالات مختلف را در خود دارد.

• ویژگی‌ها: این دستگاه کمتر از دیگر دستگاه‌ها اجرا می‌شود و از نظر فواصل، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد.

• گاهی آن را “پدر دستگاه‌ها” می‌نامند.

• گوشه‌های معروف: درآمد، زنگ شتر، پنجگاه، نوروز عرب.

• نمونه‌های شنیداری: برخی از آثار استاد فرامرز پایور و محمدرضا لطفی.

پنج آواز مستقل

علاوه بر هفت دستگاه، پنج آواز مهم نیز وجود دارند که معمولاً زیرمجموعه دستگاه شور محسوب می‌شوند، اما هویت کاملاً مستقلی دارند:

1. ابوعطا (حالی شبیه شور، اما مردانه و روستایی)

2. بیات ترک (حالی حزن‌آلود و عاشقانه)

3. افشاری (حالی غمگین و سوزناک)

4. دشتی (حالی لطیف و کویری، بسیار مناسب برای آواز)

5. بیات اصفهان (زیرمجموعه همایون، با حالتی عاشقانه و غمگین)